Οι θέσεις διαφόρων στοχαστών και φιλοσόφων για τις φιλοσοφικές σχολές και τα ρεύματα των αρχαίων αλλά και νεωτέρων Ελλήνων, έτσι όπως διατυπώθηκαν από τους προγόνους μας μέσα στο διάβα των αιώνων!.. Κι όπως λέει ο Κωνσταντίνος Καβάφης: «Εις το σκαλί για να πατήσεις τούτο / πρέπει με το δικαίωμά σου / νάσαι πολίτης εις των ιδεών την πόλη»!..
Ο Πλάτων και η Ακαδημία του σε ψηφιδωτό έπαυλης της Πομπηίας. Ο Έλληνας φιλόσοφος έχει εμπνεύσει πολλά έργα Λατίνων καλλιτεχνών, γεγονός ενδεικτικό της απήχησης που είχαν οι πλατωνικές θεωρίες στα χρόνια της παντοδυναμίας της Ρώμης αλλά και σ’ εκείνα της παρακμής της μεταξύ των διανοουμένων της αυτοκρατορίας. (Εθνικό Μουσείο, Νάπολης).
ΟΤΑΝ μιλάμε για φιλοσοφία, εξυπακούεται ότι εννοούμε την καθολικότερη προσπάθεια του ανθρώπου να γνωρίσει τον κόσμο που τον περιβάλλει, να κατανοήσει το νόημα της ζωής, να προσδιορίσει σκοπό και κανόνες δράσης μέσα στην κοινωνία. Είναι μια διαρκής και συστηματική αναζήτηση της πραγματικής γνώσης, που πρέπει να είναι απαλλαγμένη από περιορισμούς, προκαταλήψεις και κάθε είδους συμβατικότητες, ώστε το πνεύμα να μπορεί να κινηθεί ελεύθερα στην προσπάθειά του να προσεγγίσει αυτή την υπέρτατη γνώση.
Ο όρος «φιλοσοφία» (φιλώ + σοφία) σημαίνει την αγάπη για τη σοφία, την αληθινή γνώση, και «φιλόσοφος» είναι αυτός που αγαπά τη σοφία και επιδιώκει την απόκτησή της. Σύμφωνα με την παράδοση, οι όροι «φιλοσοφία» και «φιλόσοφος» χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά από τον Πυθαγόρα (6ος αι. π.Χ.), που δεν ήθελε, από μετριοφροσύνη και σεμνότητα, να ονομάζει τον εαυτό του σοφό, δηλαδή άνθρωπο που κατέχει τη γνώση. Κατά το Διογένη το Λαέρτιο «... πρώτος ο Πυθαγόρας χρησιμοποίησε τον όρο φιλοσοφία και ονόμασε τον εαυτό του φιλόσοφο... γιατί κανένας άνθρωπος δεν είναι σοφός, παρά μονάχα ο θεός».
Η φιλοσοφία στο ξεκίνημά της (προσωκρατική φιλοσοφία: σχολή της Μιλήτου, Ηράκλειτος από την Έφεσο, Ελεάτες, Πυθαγόρειοι, Εμπεδοκλής κτλ.) αγκάλιαζε όλη τη γνωσιακή-θεωρητική προσπάθεια του ανθρώπου. Αργότερα στράφηκε στη διερεύνηση των γνωσιακών δυνάμεων και δυνατοτήτων του ανθρώπου (σοφιστές). Ο Σωκράτης έκανε κύριο θέμα του φιλοσοφικού στοχασμού το ανθρώπινο ήθος (με ανάλογη γνωσιακή θεμελίωση).
Ας δούμε, όμως, πώς αναπτύσσει το θέμα της φιλοσοφίας και των γενικότερων τάσεων η εγκυκλοπαίδεια «Μαλλιάρης-παιδεία»:
Με το πέρασμα των χρόνων, καθώς η φιλοσοφική διανόηση πλάταινε ολοένα και βάθυνε στα διάφορα προβλήματα, αποχωρίστηκαν από το κύριο σώμα οι διάφορες επιστήμες, παίρνοντας καθεμιά ένα χωριστό τμήμα του επιστητού ως ιδιαίτερο αντικείμενο έρευνας και εφαρμόζοντας την καταλληλότερη κάθε φορά μεθοδολογία. Βασικοί κλάδοι θεωρούνται σήμερα η Αισθητική, η Ηθική, η Γνωσιολογία· άλλοι φιλόσοφοι υποδεικνύουν άλλες διαιρέσεις και εκφράζονται με ιδιαίτερη ευλάβεια για την Οντολογία, τη Μεταφυσική, την Αξιολογία. Περισσότεροι, ωστόσο, είναι εκείνοι που αντικρίζουν τη φιλοσοφία πιο πολύ ως μέθοδο, τρόπο σκέψης και στοχασμού (κριτικό, άγρυπνο, ακούραστο, ανιδιοτελή, καθολικό, ελεύθερο από προκαταλήψεις). Με αυτό το νόημα η φιλοσοφική σκέψη θεωρείται ιδιαίτερα διαφωτιστική για όλους τους τομείς του επιστητού και με το πνεύμα αυτό έχουν αναπτυχθεί πολλοί κλάδοι φιλοσοφικής έρευνας που σχετίζονται με τις διάφορες επιστήμες: π.χ. φιλοσοφία της φύσης, φιλοσοφία της φυσικής, φιλοσοφία των μαθηματικών, φιλοσοφία του δικαίου, φιλοσοφία της κοινωνίας, φιλοσοφία της πολιτείας, φιλοσοφία της θρησκείας, φιλοσοφία του πολιτισμού, φιλοσοφία της ζωής, φιλοσοφία της παιδείας, φιλοσοφία της ιστορίας. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις ο δεύτερος όρος (φυσική, ιστορία, θρησκεία κτλ.) δηλώνει το αντικείμενο σπουδής, ενώ ο πρώτος υποδεικνύει τη μέθοδο εργασίας, τον τρόπο στοχασμού.
Επίσης σε όλες αυτές τις φιλοσοφικές σπουδές εξετάζονται υπό φιλοσοφικό πρίσμα γενικά προβλήματα, που προκύπτουν από τις επιμέρους επιστήμες, αλλά δεν ερευνούνται από αυτές. Π.χ. η φυσική επιστήμη μελετά τα φυσικά φαινόμενα και τους νόμους που τα κυβερνούν· η φιλοσοφία της φυσικής, όμως, ελέγχει την εγκυρότητα της συλλογιστικής διαδικασίας (επαγωγής), με την οποία εργάζεται η φυσική. Επίσης, η ιστορία μελετά τα γεγονότα, τα αίτια και τα αποτελέσματά τους· η φιλοσοφία της ιστορίας, όμως, εξετάζει πώς είναι δυνατή η γνώση του γεγονότος, η αντικειμενική κρίση σχετικά με αυτό, αν υπάρχει (και τι είναι) πρόοδος στην ιστορική ζωή, αν υπάρχει αναγκαιότητα στην ιστορία όπως στη φύση, αν υπάρχουν νόμοι ιστορικοί, αν είναι δυνατή στην ιστορική ζωή η πρόβλεψη εξελίξεων με την ίδια ακρίβεια και βεβαιότητα που παρουσιάζουν η φυσική ή η αστρονομία στις δικές τους προβλέψεις.
Στην ιστορία της φιλοσοφίας μπορούμε να διακρίνουμε δύο τρόπους στοχασμού, δύο κύρια ρεύματα (με διάφορες αποχρώσεις και παραλλαγές): τον ιδεαλισμό, που δίνει προτεραιότητα στις ιδέες και λίγο πολύ περιφρονεί την ύλη, το σώμα, και τον υλισμό, που θεωρεί πρωταρχικό στοιχείο στον κόσμο την ύλη και επιγέννημά της τη σκέψη με όλα της τα δημιουργήματα.
Οι μελετητές διακρίνουν διάφορες περιόδους στην ιστορία της φιλοσοφίας. Μια γενική διαίρεση, που ταυτίζεται περίπου με τη γενική διαίρεση της ιστορίας, είναι:
– Φιλοσοφία της αρχαιότητας (κυρίως ελληνική)
– Φιλοσοφία του μεσαίωνα και της αναγέννησης
– Φιλοσοφία των νεότερων χρόνων
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία γεννήθηκε στην Ιωνία, στα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας, όπου άνθησαν οι κυριότερες και αρχαιότερες αποικίες. Γι’ αυτό, οι πρώτοι Έλληνες που ασχολήθηκαν με τη φιλοσοφία ονομάστηκαν Ίωνες φιλόσοφοι. Επίσης, είναι γνωστοί και ως προσωκρατικοί και ακόμη ως φυσικοί φιλόσοφοι, επειδή ασχολήθηκαν με τη φύση και οι σπουδαιότεροι από αυτούς έγραψαν βιβλία με τίτλο «Περί φύσιος».
Ο πρώτος από αυτούς ήταν ο Θαλής από τη Μίλητο, ο οποίος θεωρούσε πρώτη αρχή του σύμπαντος το νερό. Η ακμή του τοποθετείται γύρω στις αρχές του 6ου αι. π.Χ. Ακολουθούν ο Αναξιμένης, ο οποίος υποστήριζε ότι αρχή των πάντων ήταν ο αέρας, και ο Αναξίμανδρος, ο οποίος θεωρούσε ως αρχή των πάντων το «άπειρον». Ο Ηράκλειτος διατύπωσε τη θεωρία «της των πάντων ροής», σύμφωνα με την οποία όλα στον κόσμο μεταβάλλονται, μολονότι επιφανειακά μένουν τα ίδια. Αρχή των όντων θεωρεί τη φωτιά. Στα στοιχεία νερό, αέρα και φωτιά των παραπάνω φιλοσόφων ο Εμπεδοκλής από τον Ακράγαντα της Σικελίας πρόσθεσε και ένα τέταρτο, το χώμα, και έτσι δημιουργήθηκε η θεωρία των τεσσάρων στοιχείων (τα τέσσαρα ριζώματα), η οποία έπαιξε σημαντικό ρόλο, ιδιαίτερα στην αρχαία ιατρική. Ο Πυθαγόρας από τη Σάμο έδρασε στην Κάτω Ιταλία, όπου ίδρυσε μία πολιτικοφιλοσοφική αδελφότητα. Σημαντική θέση στη φιλοσοφία του κατείχαν οι αριθμοί. Σημαντικότατη, επίσης, υπήρξε η σχολή των Ελεατών, οι οποίοι, αντίθετα με τον Ηράκλειτο, υποστήριζαν ότι ο κόσμος μένει ενιαίος και αμετάβλητος, παρά τις φαινομενικές εξωτερικές αλλαγές. Τέλος, ο Αναξαγόρας από τις Κλαζομενές είναι περισσότερο γνωστός από την εισαγωγή της ιδέας του νου ως αιτίας της κίνησης των στοιχείων, κάτι που αντικατέστησε τις έννοιες «φιλότης» και «νείκος» του Εμπεδοκλή.
Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι για πρώτη φορά επέβαλαν την άποψη ότι όλα πρέπει να εξηγούνται με τη λογική, χωρίς τη βοήθεια της θρησκείας ή της μαγείας.
Αντικείμενο έρευνας αποτελούσε για τους φυσικούς φιλοσόφους η φύση, μέρος της οποίας ήταν και ο άνθρωπος. Στο δεύτερο όμως μισό του 5ου αι. π.Χ. οι σοφιστές και ο Σωκράτης στρέφουν το ενδιαφέρον τους στον άνθρωπο και στα προβλήματά του. Πρώτοι οι σοφιστές, με κυριότερο εκπρόσωπό τους τον Πρωταγόρα από τα Άβδηρα της Θράκης, ασχολούνται με τα προβλήματα του ανθρώπου και θέτουν τις βάσεις της ηθικής και της πολιτικής. Πολλοί από αυτούς είναι θιασώτες του δημοκρατικού πολιτεύματος, ιδιαίτερα ο Πρωταγόρας, ο οποίος δικαίως έχει χαρακτηριστεί ως ο «πρώτος θεωρητικός της δημοκρατίας». Κύριο αντικείμενό τους ήταν η γλώσσα και οι διάφοροι θεσμοί της ανθρώπινης κοινωνίας. Αντίθετα με τους προσωκρατικούς, οι σοφιστές στηρίζονταν περισσότερο στα δεδομένα της εμπειρίας, ενώ η μέθοδος που χρησιμοποιούσαν ήταν η επαγωγική, δηλαδή προχωρούσαν από τα ειδικά προς τα γενικά.
Στο προοδευτικό πνεύμα που εισήγαγαν οι σοφιστές συνάντησαν τεράστια αντίδραση, ιδιαίτερα από το Σωκράτη και το μαθητή του τον Πλάτωνα. Ο Σωκράτης δεν ασχολήθηκε με τη συστηματική διδασκαλία, δε διατύπωσε κάποια σαφώς καθορισμένη φιλοσοφική θεωρία, ούτε συνέγραψε κάποιο έργο. Απλώς πλησίαζε τους νέους στην αγορά και στα γυμναστήρια, έπιανε συζήτηση μαζί τους και τους υπέβαλλε τέτοιες ερωτήσεις, οι οποίες τους επέτρεπαν να αναγνωρίσουν την άγνοιά τους. Παρ’ όλα αυτά όμως δε θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι δεν υπήρξε άλλος φιλόσοφος ο οποίος να άσκησε τόσο μεγάλη επίδραση στους μεταγενέστερους στοχαστές.
Ο Σωκράτης δεν είχε διαμορφωμένη διδασκαλία. Τα μόνα δόγματα που μπορούν να αποδοθούν με απόλυτη βεβαιότητα σε αυτόν είναι ο ορισμός, η έννοια, το σωκρατικό παράδοξο «ουδείς εκών κακός», το οποίο τονίζει την τεράστια σημασία της γνώσης στην ηθική πράξη, και ίσως η θέση ότι είναι προτιμότερο να αδικείσαι παρά να αδικείς.
Ο Πλάτων (428/7-348/7), ο οποίος διατέλεσε μαθητής του Σωκράτη, υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους όλων των εποχών, αν όχι ο μεγαλύτερος. Βέβαια το φιλοσοφικό του έργο δε χωρίζεται ρητά σε διαλεκτική ή λογική, φυσική και ηθική –μια διαίρεση που εισήγαγε λίγα χρόνια αργότερα ο μαθητής του Ξενοκράτης–, αλλά καλύπτει όλες αυτές τις περιοχές της φιλοσοφίας. Πρόκειται για το πρώτο φιλοσοφικό σύστημα, το οποίο αναφέρεται σε όλο το φάσμα της γνώσης και της πραγματικότητας, κάτι που καθιστά τον Πλάτωνα, μαζί με το μαθητή του Αριστοτέλη, ιδρυτή της μεταφυσικής του δυτικού κόσμου. Το 387 π.Χ. ίδρυσε δική του φιλοσοφική σχολή με την επωνυμία Ακαδημία. Τέλος, πρέπει να προστεθεί ότι, εκτός από κορυφαίος φιλόσοφος, υπήρξε και εξαίρετος τεχνίτης του λόγου σε τέτοιο βαθμό, ώστε μερικοί διάλογοί του να θεωρούνται λογοτεχνικά αριστουργήματα.
Μέθοδος του Πλάτωνα, όπως και του Σωκράτη, ήταν η διαλεκτική, η οποία στην αρχή νοούνταν ως διαλογική συζήτηση προς εύρεση της αλήθειας, αλλά στη συνέχεια σήμαινε την αληθή πραγματικότητα, τον κόσμο των Ιδεών. Η επιστήμη, η αληθής γνώση, δεν αποκτάται με τις αισθήσεις, αλλά μόνο με τη νόηση. Η μάθηση είναι ανάμνηση. Η Φυσική ασχολείται με τα φαινόμενα, με τον κόσμο και με τον άνθρωπο, που αποτελεί μέρος του. Αντικείμενό της αποτελεί και η κοσμική ψυχή, καθώς και η ψυχή του ανθρώπου, η οποία αποτελείται από το ανώτερο μέρος, το λογικό, και το κατώτερο, που διαιρείται σε θυμοειδές και επιθυμητικό. Στην ηθική εμπίπτουν οι πράξεις του ανθρώπου. Σκοπός αυτών των πράξεων ήταν για όλους τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους η ευδαιμονία, της οποίας όμως το νόημα διέφερε στον καθένα από αυτούς. Για τον Πλάτωνα αυτή σήμαινε την απόλυτη γνώση, στην οποία φτάνει κανείς μέσω του έρωτα. Είναι η θέαση των ιδεών, ο θεωρητικός ή φιλοσοφικός βίος.
Συνέχεια της ηθικής αποτελεί η πολιτική. Τις απόψεις του γι’ αυτήν ο Πλάτων τις παραθέτει στο σπουδαιότερο από τους διαλόγους του, την «Πολιτεία». Ο άνθρωπος μπορεί να φτάσει στην ολοκλήρωση της ύπαρξής του μόνο μέσα από τη ζωή της πόλης και οι πολίτες χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες, τους άρχοντες-φιλοσόφους, τους φύλακες και τους δημιουργούς-χειρώνακτες.
Ο Πλάτων προσπάθησε να ξεπεράσει από τη μία τη σχετικοκρατία του Πρωταγόρα και από την άλλη την ακινησία του όντος του Παρμενίδη, αλλά ξέφυγε από τον αισθητό κόσμο σε έναν άλλο υπερβατό και έτσι έγινε ο πρώτος ιδεαλιστής φιλόσοφος.
Ο Αριστοτέλης (384-322/1) από τα Στάγειρα της Μακεδονίας διατέλεσε επί είκοσι χρόνια μαθητής του Πλάτωνα. Είναι ο δεύτερος μεγάλος φιλόσοφος της αρχαιότητας και υπήρξε δάσκαλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ίδρυσε δική του σχολή, τον Περίπατο. Τα έργα του που μας σώθηκαν δεν προορίζονταν για το ευρύ κοινό, με άλλα λόγια δεν ήταν «δημοσιευμένα», όπως οι διάλογοι του Πλάτωνα, αλλά αποτελούσαν σημειώσεις από τα μαθήματά του. Αυτά αποτελούν σύνθεση θεωρητικής και πρακτικής δυναμικής και χαρακτηρίζονται από μεγάλο ενδιαφέρον για τα εμπειρικά φαινόμενα. Ενώ για τον Πλάτωνα η αληθής γνώση δεν είναι δυνατό να νοηθεί χωρίς τα μαθηματικά (ιδεαλισμός), ο Αριστοτέλης προσανατολίζεται προς τη φυσιογνωστική και ιστορική εμπειρία (εμπειρισμός). Η φιλοσοφία χρωστά στον Αριστοτέλη την εξέλιξή της στους επιμέρους κλάδους της. Η κυριότερη συνεισφορά του υπήρξε η θεμελίωση της Μεταφυσικής, η οποία είναι η έρευνα για το «όντως ον», με την οποία συνδέεται η αναζήτηση για το ανώτερο ον, το «θείον». Ο κόσμος δε χωρίζεται, όπως στον Πλάτωνα, σε αισθητό και νοητό, αλλά είναι ενιαίος, μία αμοιβαία ενέργεια του πνεύματος και της ύλης.
Κέντρο της κίνησης και της τάξης αυτού του κόσμου είναι ο θεός ως νόηση που νοεί τον εαυτό της (νόησις νοήσεως). Ο θεός εδώ δεν είναι δημιουργός, αλλά αυτό προς το οποίο τείνουν όλα τα πράγματα, ενώ ο ίδιος είναι ακίνητος (το ακίνητον κινούν). Η καθαρή θεωρία φέρνει τον άνθρωπο κοντά στο θείο και γι’ αυτό οι θεωρητικές επιστήμες στέκονται πάνω από την ηθική και την πολιτική, καθώς και από τις τέχνες.
Στην ηθική του πρωτεύουσα θέση κατέχει το πρόβλημα της ουσίας της αρετής, η οποία νοείται ως το μέσον ανάμεσα σε μια υπερβολή και σε μια έλλειψη. Την υψηλότερη θέση κατέχουν οι διανοητικές αρετές.
Στο «Όργανον» περιλαμβάνονται εκείνα τα έργα στα οποία ο Αριστοτέλης αναπτύσσει τη λεγόμενη «τυπική λογική» με τόσο μεγάλη ενάργεια, ώστε αργότερα ο Καντ υποστήριξε ότι αυτή μετά το Σταγειρίτη φιλόσοφο δεν έκανε καμιά πρόοδο. Σε αυτήν εξετάζεται η εσωτερική αναγκαία σχέση ανάμεσα στη σκέψη και στην ύπαρξη έτσι, ώστε η αριστοτελική κατηγορία π.χ. είναι ταυτόχρονα θεμελιώδης μορφή της σκέψης και ταυτόχρονα θεμελιώδης δομή του είναι.
Συνέχεια στο β' μέρος
Το είδαμε εδώ
ΚΟΙΝΟΠΟΙΗΣΤΕ ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΣΤΟΥΣ ΦΙΛΟΥΣ ΣΑΣ
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ ΤΟ ΑΡΘΡΟ
ΣΤΟ FACEBOOK Ή ΣΤΟ BLOGGER👇
Δεν υπάρχουν σχόλια
Δημοσίευση σχολίου
Αγαπητοί αναγνώστες, ο καθένας έχει το δικαίωμα να εκφράζει ελεύθερα τις απόψεις του. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι υιοθετούμε τις απόψεις αυτές και διατηρούμε το δικαίωμα να μην δημοσιεύουμε συκοφαντικά ή υβριστικά σχόλια όπου τα εντοπίζουμε.